УДК 811.221.1

ТРАДИЦИИ ГРАММАТИЧЕСКИХ КОММЕНТАРИЕВ В СРЕДНЕВЕКОВОЙ ТАДЖИКСКО-ПЕРСИДСКОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ И ИХ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ 

Додаров Оятулло Мирзошарифович

Кандидат филологических наук,

докторант кафедры истории языка и типологии

Таджикского национального университета

734025, Республика Таджикистан, Душанбе, пр. Рудаки, 17

Тел.: (+992) 918 67 94 41 (м.)

Oyatullo_83@mail.ru

Статья посвящена истории формирования и развития и традиции разъяснения и комментирования вопросов грамматики таджикско-персидского языка в ранних лексикографических источниках. Отмечается, что первые заметки грамматического характера в средневековой таджикской науке и дискуссии по лингвистическим вопросам появились именно в лексикографических сочинениях. В статье выделяются два подхода к разъяснению основ грамматики. Первый – это их локализация непосредственно в словарных статьях при толковании слов, особенно при этимологическом описании. Второй – разъяснение норм языка в специальных разделах словаря. Автор данной работы предпринимает попытку показать процесс фиксации и кодификации норм языка на примере грамматических комментариев второго типа. Показаны представления составителей словарей о грамматике и её составных частях, их вклад в развитие таджикской лингвистической мысли, отражающей профессиональное языковое сознание времени. Эмпирической базой исследования послужили толковые словари «Муайд-ул-Фузало», «Адот-ул-Фузало», «Фарханги Джахонгири», «Бурхони котеъ», «Фарханги Рашиди», «Анджуманорои Носири», «Хафт Кулзум».

Ключевые слова: таджикская лингвистическая мысль; история; ранняя лексикография; толковые словари; драматические комментарии; традиции комментирования; лингвистические воззрения.

Литература

1.        Ализода С. Морфология и синтаксис таджикского языка. –Душанбе, 2006. – 79 с. (на тадж.яз.)

2.        Бурхон Мухаммадхусайн. Бурхони котеъ. Т.1. –Душанбе: Адиб, 1993. – 416 с.

3.        Вочидалихон. Матлаъ-ул-улум ва маxмаъ-ул-фунун. –Навалкушур, 1389 хиджры. – 556 с.

4.        Грамматика современного таджикского литературного языка. Т.2. –Душанбе, 1989. – 220 с. (на тадж.яз.)

5.        Гозиуддин Хайдар Бодшо[и Гози. Хафт кулзум. Кулзуми хафтум. – Лакнау, 1822. –С.34-35.

6.        Капранов В.А. К истории таджикской лексикографии // Известия. ССР. – 1956. – Вып.9. –С.85-90.

7.        Краткая история таджикской лингвистической мысли. –Душанбе, 2017. – 320 с. (на тадж.яз.)

8.        Залеман К.Г., Жуковский В.А. Краткая грамматика новоперсидского языка. –СПб., 1890. – 111 с.

9.        Мамадназаров А. Становление и развитие таджикской переводной лексикографии ХХ и начала ХХI вв.: автореф. дис. … д-ра филол. наук: 10.02.22 / Мамадназаров Абдусалом. –Душанбе, 2013. – 46 с.

10.    Мухаммад Гиёсиддин. Гиёс-ул-лугот. Т.1. –Душанбе, 1987. – 480 с.

11.    Мухаммад Гиёсиддин. Гиёс-ул-лугот. Т.2. –Душанбе, 1988. – 416 с.

12.    Назарзода С. Терминология таджикского языка: история, развитие и перспективы. –Душанбе: Бухоро, 2013. – 371 с. (на тадж.яз.)

13.    Носири Хусрав. Чомъе-ул-хикматайн. Кн.1. –Душанбе, 1991. – С.5-20.

14.    Раупов Х. «Фар[анги Xа[онгирb» как источник таджикско-персидской лексикографии. –Душанбе, 1972. – 191 с. (на тадж.яз.)

15.    Саймиддинов Д. Лексика средневекового языка. –Душанбе, 2001. – 310 с. (на тадж.яз.)

16.    Саймиддинов Д. Древнеперсидский языка. –Душанбе, 2008. – 190 с. (на тадж.яз)

17.    Сулаймонов С. Формирование терминологии таджикской философии. –Душанбе, 1977. – 96с.

18.    Туси Н. Асос-ул-иктибос. – Тегеран, 1323 хиджры. –С.8-48.

19.    Туси Н. Меъёр-ул-ашъор. –Душанбе, 1992. – 152 с.

20.    Ходжаев Д. Таджикская лингвистическая мысль Х-ХVI вв. –Душанбе: Маориф ва фарханг, 2013. – 344 с. (на тадж.яз.)

21.    Хоча Асани Нисори. Чахор гулзор. –Душанбе, 1998. – 116 с.

22.    Шамс Кайси Рози. Ал-Муъчам. –Душанбе, 1991. – 463 с.

   

TRADITIONS OF GRAMMAR COMMENTS IN MEDIEVAL TAIJK-PERSIAN LEXICOGRAPHY AND THEIR LINGUISTIC SIGNIFICANCE 

Dodarov Oyatullo Mirzosharifovich 

Candidate of philological sciences,

doctoral candidate of the chair of history of language and typology

Tajik national university

734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki ave., 17

Ph.: (+992) 918 67 94 41 (m.)

Oyatullo_83@mail.ru

The article is devoted to the history of formation, development and the tradition of explaining and commenting on the grammar of the Tajik-Persian language in early lexicographic sources. It is noted that the first notes of a grammatical nature in medieval Tajik science and discussions on linguistic issues appeared precisely in lexicographic works. In the article, two approaches to explaining the basics of grammar are highlighted. The first is their localization directly in dictionary entries when interpreting words, especially with these etymological descriptions. The second is the explanation of the norms of the language in special sections of the dictionary. The author makes an attempt to show the process of fixing and codifying the norms of the language on the example of grammatical comments of the second type. The ideas of the compilers of dictionaries about grammar and its components are shown, as well as their contribution to the development of Tajik linguistic thought, reflecting the professional linguistic consciousness of the time. The explanatory dictionaries "Muaid-ul-Fuzalo", "Adot-ul-Fuzalo", "Farkhangi Jahongiri", "Burkhoni Kote", "Farkhangi Rashidi", "Anjumanoroi Nosiri", "Haft Kulzum" served as an empirical basis for the study.

Keywords: Tajik linguistic thought; story; early lexicography; explanatory dictionaries; dramatic commentaries; commentary traditions; linguistic outlook.

References 

1.    Alizoda S. Morphology and syntax of the Tajik language. – Dushanbe, 2006. – 79 p. (in Tajik)

2.    Burkhon Muhammadhusain. Burhoni kote’. V.1. – Dushanbe: Adib, 1993. – 416 p.

3.    Vochidalikhon. Matla-ul-ulum va maxma-ul-funun. –Nawalkushur, 1389 hegira. – 556 p.

4.    Grammar of the modern Tajik literary language. V.2. – Dushanbe, 1989. – 220 p. (in Tajik)

5.    Goziuddin Haydar Bodshohi Gozi. Haft kulzum. Kulzumi Haftum. – Lucknow, 1822. –P.34-35.

6.    Kapranov V.A. On the history of Tajik lexicography // Izvestia. SSR. – 1956. – Issue 9. –Р.85-90.

7.    Brief history of Tajik linguistic thought. – Dushanbe, 2017. – 320 p. (in Tajik)

8.    Zaleman K.G., Zhukovsky V.A. Brief Grammar of the New Persian Language. –SPb., 1890. – 111p.

9.    Mamadnazarov A. Formation and development of the Tajik translation lexicography of the 20^th and early 21^st centuries: abstract dis. … Dr. philol. scinces: 10.02.22 / Mamadnazarov Abdusalom. – Dushanbe, 2013. – 46 p.

10.    Muhammad Giyosiddin. Giyos-ul-lugot. V.1. – Dushanbe, 1987. – 480 p.

11.    Muhammad Giyosiddin. Giyos-ul-lugot. V.2. – Dushanbe, 1988. – 416 p.

12.    Nazarzoda S. Terminology of the Tajik language: history, development and prospects. – Dushanbe: Bukhoro, 2013. – 371 p. (in Tajik)

13.    Nosiri Khusrav. Chomye-ul-hikmatayn. Book 1. – Dushanbe, 1991. – P.5-20.

14.    Raupov H. «Farhangi Xahongiri» as a source of Tajik-Persian lexicography. – Dushanbe, 1972. – 191 p. (in Tajik)

15.    Saimiddinov D. Vocabulary of the medieval language. – Dushanbe, 2001. – 310 p. (in Tajik)

16.    Saimiddinov D. Old Persian language. – Dushanbe, 2008. – 190 p. (in Tajik)

17.    Sulaimonov S. Formation of the terminology of Tajik philosophy. – Dushanbe, 1977. – 96 p.

18.    Tusi N. Asos-ul-iktibos. – Tehran, 1323 hegira. – P.8-48.

19.    Tusi N. Me'yor-ul-ash'or. – Dushanbe, 1992. – 152 p.

20.    Khojaev D. Tajik linguistic thought of the X-XVI centuries. – Dushanbe: Maorif va farhang, 2013. – 344 p. (in Tajik)

21.    Hoja Asani Nisori. Chahor gulzor. – Dushanbe, 1998. – 116 p.

22.    Shams Kaisi Rozi. Al-Mucham. – Dushanbe, 1991. – 463 p.

   

АНЪАНАҲОИ ТАШРЕҲИ ГРАММАТИКӢ ДАР ЛУҒАТНИГОРИИ АСРИМИЁНАГИИ ТОҶИКУ ФОРС ВА АҲАМИЯТИ ЗАБОНШИНОСИИ ОНҲО 

Додаров Оятулло Мирзошарифович

Номзади илмҳои филологӣ,

докторанти кафедраи таърихи забон ва типологияи

Донишгоҳи миллии Тоҷикистон

734025, Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, х. Рӯдакӣ, 17

Тел.: (+992) 918 67 94 41 (м.)

Oyatullo_83@mail.ru

Мақола ба таърихи ташаккулёбӣ ва инкишофи анъанаҳои тафсиру ташреҳи масъалаҳои грамматикаи забони форсу тоҷик дар сарчашмаҳои пешини луғатнигорӣ бахшида шудааст. Зикр мегардад, ки аввалин қайдҳои хусусияти грамматикидошта дар илми асримиёнагии тоҷик ва мубоҳисаҳо оид ба масъалаҳои забоншиносӣ маҳз дар асарҳои луғатнигорӣ пайдо шуданд. Дар мақола ду навъи фаҳмиши тафсири асосҳои грамматика ҷудо карда шудааст. Якум – ин ҷойгир кардани тафсирҳо дар мақолаҳои луғатӣ зимни шарҳи калимаҳо, хусусан зимни тавсифи этимологии онҳо. Дуюм – тафсири меъёрҳои забон дар фаслҳои махсуси луғат. Муаллифи кор кӯшиш кардааст, ки раванди сабтшавӣ ва рамзбандии меъёрҳои забонро дар мисоли ташреҳҳои грамматикии навъи дуюм нишон диҳад. Тасаввуроти мураттибони луғатҳо дар бораи грамматика ва қисмҳои таркибии он, саҳми онҳо ба инкишофи афкори забоншиносии тоҷик, ки тафаккури касбии забонии он замонро инъикос менамояд, нишон дода шудаанд. Ба ҳайси пояи эмпирикии тадқиқот луғатҳои тафсирии «Муайд-ул-Фузало», «Адот-ул-Фузало», «Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ», «Бурҳони қотеъ», «Фарҳанги Рашидӣ», «Анҷуманорои Носирӣ», «Ҳафт Қулзум» хизмат кардаанд.

Вожаҳои калидӣ: афкори забоншиносии тоҷик; таърих; сарчашмаҳои пешини луғатнигорӣ; луғатҳои тафсирӣ; ташреҳҳои грамматикӣ; анъанаҳои ташреҳ; ақидаҳои забоншиносӣ.